Aktuell

WRZ
züritüütschi wùùrzle
A – M

etimoloogisches wörterbuech
zämeträit vom Viktor Schobinger
en versuech

Mit wörter reded mer. Mit wörter formuliered mer öisi gedanke. D schpraache seged is mäntschen aageboore, tänked mer. Und doch müemer s leere. 13’000 züritüütschi wörter wèèrded uf iri uurschprüng zrugggfüert. Au fremdwörter sind schtönd daa. S isch es buech vole vo überraschige. sägne, de säge und scharlach zum biischpììl chömed öis als guet züritüütsch voor; bäidi sind zueggwanderet!

Üeplechi wörterbüecher

Die mäischten etimoloogische wörterbüecher räied di hüttige wörter äinzeln em ABC naa uuf und gönd – mit vile verwiis – mäischtens zrugg bis uf di eltischt gschribe form, also uf s alt- und mittelhoochtüütsch oder uf s latiinisch.

S psundrig vo dèm wörterbuech

Daas buech macht s umgcheert; s gaat vo de tüüffschte vergangehäit uus und zäiget de wääg i s züritüütsch über s althoochtüütsch, oder über s griechisch und s latiinisch, s französisch und s änglisch.

1

————————————————————

gwafföör de

KL 175
h·u

gèrm *kufia ,helm‘ ?slat cofea VI > afrz coiffe XI ,huube‘ ↪ coiffer XIII ,öppis (uf de chopf) uufsetze, frisiere‘ ↪ frz coeffeur XVII ,gaat zu de daame go d haar arangschiere‘ > coiffeur XIX > nht Coiffeur DUDHLF 474

● gwafföör de XIX ,haarschniider‘

————————————————————

gwalt d

PF 563 · KL 356
idg *h₂ulh₁-t-  ,hèrsche‘               EDPG 569
P *u̯al- ,schtaarchsii, gälte‘        IEW 1111f.

aht waltan ,hèrsche‘ > uuálten N > mht walten > fnht walten M
    + ana- > anawaltan ,vollmacht gèè‘ N anawalto X ,machthaber‘ > mht anwalte > fnht anwalt M
    + gi- ↪ giwalt ,macht, hèrschaft‘ > ge­uuált N > mht gewalt > fnht gwalt M
    + ver- > mht verwalten ,gwalt haa, soorge für‘ > fnht verwalten M
    + heri ,heer‘ > Walthari > Walter
● walte VIII ,länke, läite‘
● gwalt d VIII ,chraft, macht, zwang‘
● aawalt der X ,rächtsverträtter‘
● verwalte XIII ,soorge für, regle‘ 
● Walter PN  FN  XIV 

ängl Walter > Watt ↪ James Watt, tampf­maschinenerfinder (1736 bis 1819) ↪ ängl watt ,mässäinhäit > nht Watt DU                                ODEE 994 · KL 973
● watt s XIX ,elektr. määssäinhäit‘ 

idg *h₂ulh₁-eh₁- ,mächtig sii‘          EDL 651
lat valeō valuī valitūrus ,chreftig sii‘ > afrz valeir XI > valoir ↪ valable XIII > zt walaabel│ valeir ↪ value XII ,priis, wèrt‘ ↪ mfrz esvaluer XIV > évaluer > nht evaluieren DU-1980│ slat valentia ,schtèrchi, chraft‘ > nhtValenz NB DU-1948
    ↪ it valere ,wèrtsii‘ N valuto part N valuta ,wèrt, priis‘ > fnht Valuta PAUL
    ↪ Valerius 
PN  (provincia) Valeria IV (= Panoonie – nach de toch­ter vom Diokleziaan) i dère prowinz wììrt die pflanze züchtet mlat valeriana mht baldriân > nht Báldriān A
    DHLF 2375 · DNP XII/1 · PF 114
     ↪ valēscō ,gsunde‘ ↪ slat reconvales­cere ,wider schtarch wèèr­de‘ ↪ part reconvalēscēns > nht Rekonvalescent XVIII NB  DU
    ↪ validus ,schtarch‘ ↪ slat validare ,befeschtige‘ > mfrz valider XV ,gül­tig erchlèère‘ > nht validieren DU│ invalidus ,chraft­loos, chrank‘ > mfrz invalide XV ,sol­daat wo kä dienscht me cha läischte‘ > nht der Invalīde A  invalid DU
    + ambi > nlat ambivalēns > nht ambi­valent NB ,toppel-wèrtig/-düütig‘ DU‑1961
    + aequus > aequivaleō mlat aequi­valēns part XII mfrz équivalent XIV > nht äquivalent DU
● waˈlaabel ,gültig, plausiibel‘
● ewaluˈiere XX ,iischetze‘
● waˈlänz d XIX ,wèrtikäit; fèèikäit vom ene wort anderi aazbinde‘
● waˈluuta d XVI ,ussländ. wèèrig‘
● baldríaan de XV ,e häilpflanze‘
● rekonwalesˈzänt XVIII ,wèr sich von ere chranket erholt‘
● walíˈdiere ,i chraft setze, gültigmache‘
● imvaˈliid XVIII ,lèdiert, chrank‘
● ambíwaˈlänt XX ,toppelwèrtig‘
● equíwaˈlänt s XVII ,gägewèrt, uusgliich‘

————————————————————

gwaraani d pl

DHLF 988
ind  

gwaraani > schp guarani XVII > nht Guarani DU-1946              ODEE 418
● gwaˈraani d pl XIX ,südamèrik. indiaa­nervölker‘
● gwaˈraani s XIX ,südamèrik. schpraach­gruppe‘

————————————————————

gwiggli s

ID II 843 · ID XV 1021
LUUTMWB XIV/I,2 859

rueff: wig! wig! wig!
aht wigla VIII > mht wigla XIV > fnht wigglen ID I 615                SUOL 321
● gwiggli s WEEN ,waldchuuz‘
● wiggle d VIII ZO ,üüle‘

              h

————————————————————

haa

PF 623 · KL 382

idg *kh₂p- ,haa, hebe‘                  EDPG 197 
P *kap- ,fasse, phacke‘                   IEW 527f.

aht habēn VIII > háben ↪ > mht haben > fnht haben/han M│ aht haba ,schiffs­hafe‘ > mht habe > zt haab│ ↪ fnht behebig M > zt phebig/ghebig 
● haa VIII ,psitze‘

_____________________________

erschunen im juni 2023
A–M · N–Z · regischter
3 bänd mit rund 1500 siite,
tabäle, chaarte, diagramm
einen Ausschnitt lesen
ISBN 978-3-908105-73-2 jetzt zu Fr. 99.00 bestellen

Zürikrimi 39 Viktor Schobinger

39 Der Ääschmen und d durchlaucht (2023)

De lütnand Ääschme bewegt sich i de hööchschte chräis vo Züri. D füürschtin Xenia Abaschwiili-Magalischidse suecht hilff bi irer liebe fründin, de kriposcheffin Isabèll Caliander. Ire maa well si ermorde. D ab­täilig Mord und Toodschlaag suecht d hindergründ zäme zum die iminänt taat verhindere. Aber dänn git s gliich en toodesfall. Der Ääschme gheit in e gsell­schaft ine, won er nie tänkt hett, das se si gäb z Züri. Und de lütnand eerbt am änd uverschuldet en hund, de Tsagli.

1

En langwiilige midwuch chunt faart über.
E fü
ürschtin häd angscht um ires läbe.
Si chunt mit em Ääschme nöd zschlaag.

Im april isch es schöön waarm gsii, z waarm für d jaaresziit. D sune häd uf en langen eerscht-mäi-umzùùg gschune. Hüt, a dèm midwuch, isch es namaal souchalt woorde. Z Sanggale söll s gschneit haa. Der Ääschme hocket drum im Güeter­baanhöfli dine, wo s wèèrmer isch.

D Betti häd em kafi und gipfeli praacht und d ziitige. «D schtraass isch gfroore gsii, won i zum huus use bi», hät si ggmacht zuen em. Er hät käi aanig, wo si wont und wo s gfrooren isch. 

Epaarmal händ s lenger ggredt mitenand. Au über phèr­sööndlichs. Das isch es ziitli hèèr. Me känt sich. Me wäiss s äint und s ander über sich. Me gseet sich jede moorgen am halbi sibni. Sii säit zwäi wort zum gruess, won er grad wider vergisst; èèr säit zwäi wort zum gruess, wo si grad wider ver­gisst. E ggwonet halt. 

Am mèèndig händ d schuele wider aagfange. D fèriewuche sind langwiilig dure, polizeilich unuufggregt. Sogaar der eerscht mäi isch uggwoont faad abggloffe. 

Am sundig isch er mit de Nadia i d Wäid ufe go zmittag­ässe. De kafi mit em ggalwa händ s uf de thèrassen usse ggnaa. I de mäntel natüürli, aber d sune hät s aagschune, scho rächt waarm. Si hät pländet, wä men uf der Üetlibèèrg überegglue­get hät, si hät zruggplitzt vo de schine vom Hauptbaanhoof und vo de zùùgfäischter. De see hät giftig wiiss gschpieglet. Gäg der aabig sind s durabggloffe a d Bouhèreschtraass, wo s nachane schpööter woorden isch. Zimli schpööter.

De sibnirapport schnuret ab. S isch nüüt psundrigs pas­siert. Am mèèndig nüüt. Am ziischtig nüüt. Und hüt isch au ruig. Am nüüni hocket er mit sine lüüt im groosse büro bim kafi. Lenger als susch. S seg unaaggnèèm ruig, säid er. S isch soo langwiilig, das käis nickt. En momänt häd er sich überläit ghaa, öb er all söll häi­schicke. 

«Was git s ächt zmittaag hüt?» tänkt er, won er uf d uur lueget. D zäiger schtönd uf zwänzg voor zwölfi. «Tole taag», tänkt er, «tänksch a s frässe schtatt a mord und toodschlaag.»

S telifoon schälet. D scheffin! Isch dèren au langwiilig? 

«Chömed Si sofort zu mììr übere, hèr Ääschme, so–fort!»

«Um was gaat s?»

«Iez! S isch tringlich!»

S Chrischchindli wììrt äine vo sine superfäll haa, wo sofort müend gglööst wèèrde. En fall, won 11:44 aafangt, vor em zmittaag, wän all scho a s ässe tänked, all hunger händ, all ulidig sind, wil na en fall ineschneit, das me nöd cha gogen ässe – sonen fall cha nüüt gfrö˜its sii.

D gäng sind lang im nöie Juschtiizpalascht. Wie lang sind s etz scho im Juschtiizpalascht? Drüü jaar? Föif? A die lange gäng häd er sich nie ggwöönt. Me hät trottinett aagschaffet, elektreschi. Mäischtens laufft er aber. Wil all trottinett am fal­tschen änd vo dène verfluecht lange gäng schtönd. A de wänd gseet me d fläre, wo me d trottinett amel aalèènet. Am alten oort a de Mülerschtraass isch ales vil nööcher binenand­gsii. Andersiits händ s doo en huuffen usseschtele ghaa.

«Chömed Si doch ine, hèr Ääschme», empfangt en d Ela Epprächt, fasch fiirlich. 

Was isch i die inegfaare? Susch isch die imer chùùrz aa­punde, zum nöd säge chaltschnöizig. Iez macht si em d tüür uuf und wiist en inen i s büro vo de kriposcheffin, laad en vor sich inegaa. 

Em lütnand Ääschme ziet s d naseflügel zäme. Was wänd die von em? Was wott d scheffin von em? 

Gägen iri ggwonet sitzt d frau tokter Caliander nöd hinder irer pultbùùrg, si underhaltet sich mit ere damen am beschprä­chigstisch. I schampaniergleser phèrled d blööterli obsi. 

«Hät si en schämpisvoorraat, wien èèr en ggalwavoorraat hät, für nootfäll?» tänkt er. 

Si müend scho lenger rede mitenand; d gleser sind halbe lèèr. Bim dritte schtuel hät s en offne läptop, aber käs glaas. Deet sitzt d sekretèèrin wider ane und notiert sicher, das de lütnand Ääschme dezuechoo seg, am 11:51.  

En schööfferhund schnelt vo under em tisch füre, schtelt sich vor em Ääschmen uuf und chnuret. Im Schönebèèrg obe händ s imer hünd ghaa, und mit hünd häd er s imer guet chö­ne. Er hebet em d hand ane. De hund schtutzt und schnüflet an ere, fangt a wädle, laat sich d bruscht chraule. 

S Chrischchindli schtelt s enand voor: «De lütnand Häin­rich Ääschme, scheff vo de gruppe ggwaltverbräche – Iri durchlaucht, d füürschtin Xenia Abaschwiili-Magalaschidse, e liebi fründin vo mììr.»

Dèè name chön er sich nöd mèrke, tänkt er als eerschts; näi, na vorhèèr hät s em «hoppla!» tänkt. Die füürschtin hät tüni schwaarzi häntschen aa und drüber, a de lingge hand, en diamantring. Iri aalegi schiint em tüür z sii; am garderoobe­schtänder hanget en pelzmantel.

Di durchlaucht füürschtin nickt em blos ggnèèdig zue und soo, wie si am ene diener wüür zuenicke. Si mög en nööd, tunkt s en. Und èèr mög sii nööd. De schwaarz schööffer und èèr – sii möged sich.

D scheffin erchlèèrt em Ääschme, das iri lieb fründin, d füürschtin Sowisoo, um ires läbe fü˜ü˜rchi. Si heb sich lang überläit, öb si überhaupt söll und well d polizei iischalte. D hììwiis, das ire maa, de füürscht Abaschwiili-Magalaschidse, si well umbringe, wèèrdid imer tüütlicher. Si hebi sich erineret, das sii, d scheffin, ja kriposcheffin segi und sicher di richtig inschtanz zum dè mord verhindere.

S Chrischchindli isch schtolz uf iri fründin. Si ziet amel de chopf echli ii, wänn se si aalueget. 

D fü˜ü˜rschtin lueget der Ääschmen erschtuunt aa, won er ooni z frööge de viert schtuel nint und wisewii vo iren absitzt. De hund wott imer na gchraulet wèèrde.

_____________________________

erschunen im Auguscht 2023, 97 siite einen Ausschnitt lesen
ISBN 978-3-908105-99-2 jetzt zu Fr. 25.00 bestellen
Zürikrimi 38 Viktor Schobinger

38 Der Ääschme hilfft am e find i noot (2023)

I de Zwölfbottekapälen im Groossmünschter wèèrded d chöpf vo de zürcher schtadthäilige ggraubt. En archèoologin chund um s läbe debii. En zwäite mord git s im Eerismaahoof, und der Ääschme schtuunet, das en de Walter Füürscht z hilff rüefft. Èèr, de Füürscht wüssi zvil, säit de Füürscht zum Ääschme, er seg e gfaar für d Äiggnosseschaft. Debii: gäb s en sänkrächteren äiggnoss als inn? Wèèr heb all chützlige fäll im schtilen erlediget, wo nie hebed töörffen uus·choo? Wèèr seg de lojaalscht diener vom schtaat?


1

En iifrige polizischt chunt zum Ääschme.
De lütnand wììrt underbroche: 
Woo sind d chöpf vo de schtadthäilige?

«Mord im Groossmünschter!» git d Reena Alb­rächt vo de teli­foonzäntraale em Ääschme dure.

«He – ?» macht der Ääschme, «wü˜ü˜rsch das widerhole?»

«Ggnau daas han i au gsäit, Häiri. Mord im Grooss­münschter.» D Reena lachet. 

Mord seg nöd zum lache, tänkt de lütnand. Dänn lachet er sälber. Mord im Groossmünschter, er schüttlet de chopf. Er gaad an be­schprächigstisch zrugg, won imer na de Denis Wäckerli hocket. Dèè mues er etz usegheie.

De jung polizischt Denis Wäckerli häd en welofaarer aa­ghalte, wo bi root über d chrüüzig isch, dän uf s trottwaar, vor em Odeoon. De welofaarer heb weder d puess wele zale, na siin uuswiis zäige, na überhaupt öppis. «Du luusige sü˜ü˜r­mel», heb der aaghalte gschump­fe, «häsch nüüt gschiiders z tue, als welofaarer z püesse!? Wäisch äigetli, wèr i bi?» 

Da heb er en fotografiert mit siim händi und verschtèrchig aa­gforderet. Das seg schliessli widerhandlig gäge d schtaats­ggwalt, und er seg bi root dure, und er seg uf em trottwaar gfaare, zwüschet de schtüel und tisch vor em Odeoon usse.

«Zäig emaal!» macht de lütnand. 

De Denis hebet em sis händi ane. 

«Hobla!» schmunzlet der Ääschme, «wäisch, wèr das isch?» Er häd en sofort känt.

So wiit sind s choo; doo, ebe, hät s gschälet. «Häsch päch, Denis, ich han en mord. Iez isch föifi. Das cha bis mitternacht gaa. Also chumm moorn wider. Zmittaag. Säged mer am föifi, oder na lieber, am sächsi. S tuet mer läid.»

«Mèrssi, Ääschme, das i ha chöne choo. Han i würkli en säich ablaa?»

«Nänäi, wi gsäit, chumm moorn wider.» Dänn gaad er i s grooss büro übere und zäiget uf sini schtellverträtteri: «Marii­sa, chumm mit! Mord im Groossmünschter.»

Iez lachet die au! Fröölich schtaat si uuf: «Mal öppis anders. Wèèr?»         3.8.2013   

Der Ääschme wäiss es ä nanig. 

Vierezwänzg graad isch es im Juschtiizpalascht; d hitz schlaat s fasch zrugg, wo s uf d Hoolschtraass usechömed; debii sind s daa na im schatte. Der Ääschme ziet siin tschoo­pen ab. D tramhaltschtell liit voll i de sune. S glaastach isch modèèrn: im sumer isch es häiss drunder, im winter souchalt.  

Werum häisst d haltschtell imer na ‹Güeterbaanhoof›? Wäg de bäiz mit em gliiche name? tänkt er – und an e chüels pier. 

Äntli chunt der 8er. We­nigschtens isch es en wage mit chüelig. Am Bellwü müend s lang waarte. Fèriefaarplaan! Au dèè di­säiner­under­schtand isch mit glaas abteckt, wo rägen ab­haltet – läider nöd d hitz, im gägetäil. Disäiner faared ja ver­muetli nie tram und müend nöd under irnen underschtänd under­schtaa. 

Im 15er inen isch es na wèèrmer als dusse. D schauschpiil­­schüe­leri probiert ‹Helmhaus› aazsäge, hauch­doitsch, und ar­tiku­liert «Hellm – hauss!» Simer na z Züri?

Si gönd d schtäge duruuf uf d Groossmünschter-tèrasse, um d tü˜ü˜rm ume, der Ääschme truckt uf d falen – aber er mues di schwèèr tü˜ü˜r sälber uufschtäme. Dinen isch es chile­chüel. Um die ziit hät s nu na wenig lüüt dine. Si lueged di berüempte glaasfäischter vom Polt aa, won em Ääschme nie gfale händ. Debii isch es um die ziit scho z tunkel zum d farben und d forme richtig erchäne. De ruum isch tunkel; s fäischter im weschte isch risig, aber d oorgle devoor haltet d suneschtraalen ab. Epaar psuecher sitzed schtill i de bänk. Drei hère in uuffelig koräkter schwaarzer kluft schtönd ver­täilt im ruum, wie wänn s uf chundschaft waartid.

_____________________________

2023, 99 Seiten einen Ausschnitt lesen
ISBN 978-3-908105-98-5 jetzt zu Fr. 25.00 bestellen

Schnabelweid-Sendung vom 15. Juni 2017 auf SRF 1
«ììch wott es Pariis zäige, wo me weniger känt»

Der Zürcher Autor Viktor Schobinger versammelt in seinem Reiseführer «Pariis uf züritüütsch» 17 Führungen zu bekannten und unbekannten Orten in Paris, geschrieben im Zürcher Dialekt.
in Google eingeben: schnabelweid schobinger

Zürcher Krimipreis, Sonderpreis 2013

Laudatio von Beni Weder, Lesung Schobingers
in Google eingeben: schnabelweid + schobinger

De Simenon vo Wipkinge

12minütiges Filmporträt
in Google eingeben: schobinger wipkingen, dann Video anklicken